Sposoby przeciwdziałania negatywnym skutkom chowu przemysłowego
Rolnictwo zrównoważone
Ze względu na skalę i intensyfikację produkcji, jak również wielkość obsady na fermach wielkotowarowych, oczywistym jest bardzo znaczny wpływ tych instalacji na środowisko naturalne i społeczności lokalne. W powszechnej opinii obowiązuje przekonanie, poparte niestety niechlubną praktyką, iż wielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca nie może być przyjazna dla środowiska. Ze stwierdzeniem tym nie sposób się nie zgodzić, tak jak nie sposób nie zgodzić się z przekonaniem, że nieprzyjazne dla środowiska są duże zakłady przemysłowe, kopalnie, czy porty wielkoprzeładunkowe. Wynika to nie tyle z samej definicji tych przedsięwzięć, lecz ich niezgodnym z założeniami rozwoju zrównoważonego funkcjonowaniem, nadwyrężającym mechanizmy samoregulacyjne i regeneracyjne ekosystemów albo prowadzące do przeeksploatowania ich zasobów.
Trzeba pamiętać, że wielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca jest elementem produktywistycznego (intensywnego), które dąży do zapewnienia dużych ilości taniej żywności dla stale rosnącej populacji społeczeństwa industrialnego. Taki model rolnictwa doskonale wpisuje się w założenia gospodarki kapitalistycznej, faworyzującej priorytetowe traktowanie celów ekonomicznych. Wraz z rozwojem rolnictwa intensywnego pogłębiał się konflikt między działalnością rolniczą a środowiskiem naturalnym, co najwyraźniej uwidacznia się w skali konkurencyjności celów ekonomicznych i środowiskowych.
Odpowiedzią na ten fundamentalny problem jest zwrot ku rolnictwu zrównoważonemu. Wyrażać się to może przez poddanie istniejących instalacji szczególnym rygorom w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego (również w zakresie egzekwowania prawa i monitoringu jego przestrzegania) i ich dostosowanie do wymogów przyjaznej środowisku (możliwie minimalnie mu szkodzącej) produkcji. W stosunku do planowanych przedsięwzięć zrównoważone podejście do procesu inwestycyjnego może wyrażać się w ograniczeniach zawartych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, uniemożliwiających powstawanie uciążliwych ferm wielkotowarowych na obszarach przyrodniczo cennych lub nienadających się do prowadzenia tego typu działalności z powodów społecznych (możliwość generowania konfliktów społecznych, bliskie sąsiedztwo osiedli itp.) i strategicznych (np. turystyczno-rekreacyjne ukierunkowanie rozwoju gminy).
Idea rolnictwa zrównoważonego wynika bezpośrednio z szerszej idei rozwoju zrównoważonego, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bez pozbawiania możliwości przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich potrzeb, poprzez racjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi (Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju, 1986). Rozwój zrównoważony utożsamiany jest często z ekorozwojem, który prof. Stanisław Kozłowski określił jako kreowanie rozwoju bez destrukcji zasobów przyrody.
Rolnictwo zrównoważone, jako działalność podporządkowana realizacji podstawowych celów rozwoju zrównoważonego, polega na stosowaniu metod przyjaznych środowisku, które umożliwiają ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko poprzez wprowadzenie integrowanej ochrony roślin oraz planu nawożenia, opartego na bilansie azotowym (Rozporządzenie Rady (WE)1257/1999).
Rolnictwo zrównoważone jest jednym z pakietów programu rolnośrodowiskowego zawartego w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Celem Wariantu 1.1 Zrównoważony system gospodarowania w Pakiecie 1 Rolnictwo zrównoważone jest zachęcanie do zrównoważonego sposobu gospodarowania, który polega na racjonalnym wykorzystywaniu zasobów przyrody i ograniczeniu negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko. Konieczność zastosowania prawidłowego następstwa i doboru roślin (płodozmian) pozwala na ograniczenie rozwoju agrofagów, redukcję zachwaszczenia oraz zmniejszenie strat azotu. Wariant ten obejmuje następujące nakazy i zakazy:
- realizacja wariantu w całym gospodarstwie, przy czym płatność można otrzymać tylko do gruntów ornych,
- opracowanie i przestrzeganie prawidłowego doboru i następstwa roślin w płodozmianie (w zmianowaniu muszą być uwzględnione co najmniej 3 gatunki roślin) oraz określenie dawek azotu,
- co roku przygotowanie planu nawozowego w oparciu o bilans azotu oraz aktualną chemiczną analizę gleby, z określeniem zawartości P, K, Mg oraz potrzeb wapnowania,
- zakaz stosowania osadów ściekowych,
- maksymalna dawka azotu, pochodzącego z nawozów naturalnych, kompostów i nawozów mineralnych nie może przekraczać 150 kg N/ha na gruntach ornych i 120 kg N/ha na trwałych użytkach zielonych,
- obowiązkowe koszenie lub wypas na trwałych użytkach zielonych,
- niestosowanie osadów ściekowych.
Wysokość płatności w tym wariancie wynosi 360 zł/ha, przy czym jest ona uzależniona od wielkości gospodarstwa, czyli obowiązuje tzw. degresywność: do 100,00 ha – 100% płatności, 100,01-200,00 – 50% płatności, powyżej 200,01 ha – 10% płatności.
Specyficznym systemem gospodarowania w ramach rolnictwa zrównoważonego jest rolnictwo ekologiczne, które opiera się na zrównoważeniu produkcji roślinnej ze zwierzęcą, przy zastosowaniu środków naturalnych i wykluczeniu z produkcji środki wytworzone lub przetworzone przemysłowo. Podstawowym założeniem rolnictwa ekologicznego jest naśladowanie procesów zachodzących w ekosystemach naturalnych, zachowanie wysokiego poziomu próchnicy, która warunkuje żyzność gleby, utrzymanie równowagi biologicznej w środowisku produkcji rolniczej, dążenie do zamknięcia obiegu materii w gospodarstwie poprzez zrównoważenie produkcji roślinnej ze zwierzęcą, ograniczenie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów syntetycznych, antybiotyków dla zwierząt, dodatków do żywności i substancji pomagających w przetwarzaniu oraz innych sztucznych środków produkcji, a także całkowity zakaz stosowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie.
Szczególnie wyraźna jest rozbieżność celów rolnictwa konwencjonalnego i ekologicznego. Pierwsze dąży do zwiększenia doraźnego zysku producenta, odbywającego się ze szkodą dla środowiska. W drugim natomiast zmniejszenie negatywnego wpływu na środowisko naturalne okupione jest niższymi zyskami producenta rolnego.
Znane są bardzo liczne korzyści wynikające z rolnictwa ekologicznego dla środowiska naturalnego. Podstawową zaletą tego rolnictwa jest stwarzanie korzystnych warunków dla utrzymania bioróżnorodności. Szacuje się, że liczebność ptaków na obszarach rolnych spada o niemal 9% wraz ze zwiększeniem plonu o jedną tonę. Na obrzeżach pól gospodarstw ekologicznych obserwuje się od 25 do 44% (sezon lęgowy) więcej ptaków i większy sukces lęgowy, a także o blisko 60% więcej gatunków roślin i dwukrotnie więcej bezkręgowców niż w przypadku gospodarstw konwencjonalnych. Zakłada się, że upowszechnienie rolnictwa ekologicznego pozwoliłoby zmniejszyć nadwyżkę azotu w gospodarstwach rolnych do poziomu 38 kg N/ha, a fosforu -2 kg/ha. Ilość azotu odpowiada niezbędnemu do utrzymania żyzności gleby minimum, zaś niedobór fosforu jest łatwy do uzupełnienia (wystarczy wprowadzenie dawki 100 kg P/50 lat).
Porównując model rolnictwa produktywistycznego, zrównoważonego i ekologicznego najlepiej jest odnieść się do celów prowadzonej w ramach tych modeli działalności rolniczej. Celem rolnictwa produktywistycznego jest dążenie do równowagi ekonomicznej i społecznej, bez troski o równowagę ekologiczną. Rolnictwo zrównoważone godzi równowagę społeczną, ekonomiczną i ekologiczną. Wreszcie rolnictwo ekologiczne dąży do równowagi ekologicznej, której podporządkowane są zachowania społeczne i stosunki ekonomiczne. Jak zauważono wcześniej, inne są również konsekwencje dla środowiska tych trzech modeli rolnictwa. Intensywne skutkuje jego zanieczyszczeniem, zaburzeniem równowagi ekologicznej, degeneracją walorów kulturowych wsi i degradacją gleb, zrównoważone – ograniczeniem zanieczyszczenia i degradacji środowiska oraz ochroną aktualnego stanu środowiska przyrodniczego i kulturalnego, a ekologiczne – priorytetowym traktowaniem środowiska przyrodniczego agroekosystemów i ekosystemów bezpośrednio z nimi związanych, zachowując właściwą im różnorodność biocenotyczną dla przyszłych pokoleń. Inna jest również rola społeczeństwa, różnie regulującego relacje pomiędzy modelem rolnictwa dominującym w danym systemie społecznym, a środowiskiem.
Ostatecznie więc, to od postawy społeczeństwa zależeć będzie jaki model gospodarki rolnej przeważy. W praktyce, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, manifestuje się to postawą konsumentów, którzy poprzez swoje wybory kształtują system popytu-podaży i decydują o opłacalności realizacji konkretnego modelu produkcji rolnej w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Kryterium rozstrzygającym o wyborach konsumenckich jest zdrowie i dobrobyt społeczeństwa. Obserwacja rozwoju społeczeństwa różnych części świata wskazuje dobitnie, iż wzrostowi stopy życiowej towarzyszy zawsze wzrost świadomości ekologicznej konsumentów i coraz większa skłonność (ale i możliwości) do ponoszenia większych wydatków za zdrowsze, charakteryzujące się wyższą jakością oraz wytworzone z poszanowaniem środowiska przyrodniczego produkty (przede wszystkim żywność).
Sposoby przeciwdziałania negatywnym skutkom wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej
Możliwe jest wprowadzenie w życie szeregu określonych sposobów przeciwdziałania negatywnym skutkom tuczu przemysłowego, pozwalających uczynić go nie tyle przyjaznym dla środowiska, co neutralnym wobec niego. Przeciwdziałanie to powala zbliżyć wielkoprzemysłowy chów zwierząt do wzoru rolnictwa zrównoważonego, nigdy jednak nie zastąpi działalności prowadzonej od podstaw, tj. już od etapu planowania inwestycji, w duchu rozwoju zrównoważonego. Chodzi tu głównie o skalę i koncentrację produkcji.
Wśród wspomnianych sposobów wymienić należy w pierwszej kolejności praktyki określone przez obowiązujące w Polsce prawo (opisane wyczerpująco w poprzednim rozdziale). Niezwykle cenne są również rekomendacje prezentowane wielokrotnie przez Federację Zielonych „GAJA”, Coalition Clean Balic, Komisję Helsińską (HELCOM), BaltisSea2020, a także zawarte w Bałtyckim Planie Działań HELCOM, Agendzie 21 dla regionu Morza Bałtyckiego oraz wnioskach i zaleceniach pokontrolnych Najwyższej Izby Kontroli.
PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM WÓD I GLEB
- Pełne przestrzeganie prawnych wymogów agrotechnicznych odnośnie przechowywania i stosowania nawozów naturalnych, przede wszystkim w odniesieniu do okresów, w których stosowanie nawozów jest niedozwolone, warunków polowych, dawek i sposobów rozprowadzania nawozów na polach (np. zastosowanie doglebowego wstrzykiwania gnojowicy pozwala ograniczyć straty azotu nawet o 90%, a przykrycie zaaplikowanych nawozów warstwą gleby do 6 godz. po nawiezieniu pola – nawet o 99%), stosowania nawozów w pobliżu cieków wodnych i stref ochrony wód, pojemności/powierzchni i szczelności (ograniczenie strat azotu nawet o 70%) konstrukcji do przechowywania nawozów naturalnych (powszechny obowiązek pojemności zbiorników na gnojowicę, wystarczającej na co najmniej 6-cio miesięczne jej magazynowanie), planów nawożenia oraz nawożenia na obszarach OSN.
- Ustalanie dawek nawozowych w oparciu bilanse składników pokarmowych, uwzględniających żyzność gleby oraz rzeczywiste potrzeby pokarmowe uprawianych roślin.
- Ograniczenie obsady zwierząt w gospodarstwie do wielkości gwarantującej optymalne wykorzystanie nawozów naturalnych.
- Uznanie ferm przemysłowych za punktowe źródła zanieczyszczeń, jako HOT SPOT’y HELCOM, a tym samym umożliwienie podjęcia formalnych programów naprawczych zmierzających do usunięcia przyczyn takiego ich zaklasyfikowania.
- Promocja stosowania alternatywnych metod ograniczania odpływu biogenów do wód gruntowych i powierzchniowych (np. recyrkulacja wody z redukcją zawartego w niej ładunku azotu i fosforu w stawach bakteryjno-glonowych, usuwanie zawiesiny glebowej, stosowanie filtrów makrofitowych/roślinnych, budowa sztucznych barier biologicznych wzdłuż cieków wodnych, budowa rowów filtracyjnych, usuwanie fosforu z wód powierzchniowych z wykorzystaniem koagulacji biologicznej, budowa zbiorników retencji śródpolnej).
- Dzielenie (porcjowanie) dawek nawozów naturalnych i unikanie ich jesiennej aplikacji (obserwuje się wówczas największe straty składników pokarmowych).
- Zapewnienie wydajnego systemu edukacji obecnych (profesjonalne doradztwo rolnicze) i przyszłych (szkolenie kadry nauczycielskiej i bieżące uaktualnianie programów nauczania w szkołach rolniczych) rolników w zakresie wpływu produkcji rolnej na środowisko przyrodnicze.
PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM ATMOSFERY
- Wykorzystanie biotechnologicznej obróbki gnojowicy (biologiczna dezynfekcja i sanitaryzacja, mineralizacja materii organicznej, oczyszczanie w przygospodarskich oczyszczalniach biologicznych, kontrolowana fermentacja, wykorzystanie „efektywnych mikroorganizmów”).
- Stosowanie zbilansowanej diety zwierząt gospodarskich, ścisłe dostosowanie wielkość dawek pokarmowych do ich rzeczywistych potrzeb (uwzględnienie gatunku, wieku, rodzaju produkcji) oraz zwiększenie strawności pasz (np. poprzez dodatek fitazy), przeciwdziałające wydalaniu przez nie nadmiernych ilości związków azotu i fosforu.
- Promowanie produkcji biogazu rolniczego i jego konwersji w energię cieplną, elektryczną lub mechaniczną (jeszcze w latach 80-tych XX w. funkcjonowało w Polsce 20 instalacji do produkcji biogazu rolniczego, obecnie natomiast podłączonych jest zaledwie 11, z czego 10 powstało po roku 2007; zjawiskiem pozytywnym jest obserwowane roczne tempo wzrostu sektora energii odnawialnej, opartego na produkcji biogazu, na poziomie 30%; przy obecnej produkcji odchodów zwierząt gospodarskich można by uzyskiwać rocznie ponad 3,3 Gm3 biogazu o średniej wartości opałowej 23 MJ/m3).
- Ograniczenie emisji amoniaku poprzez stosowanie w budynkach inwentarskich promieniowania ultrafioletowego, jonizacji ujemnej powietrza, wentylacji mechanicznej z recyrkulacją, ogrzewania podłogowego (płaszczyznowego), utrzymanie optymalnej wilgotności ściółki oraz mikrobiologicznych i mineralno-organicznych dodatków do odchodów zwierząt (m.in. bentonit, zeolity, surowce huminowe – torf i węgiel brunatny, preparaty mikrobiologiczne oparte na szczepach Lactobacillus i Bacillus, preparaty saponinowe).
- Ograniczenie stopnia zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza w pomieszczeniach inwentarskich (bieżąca dezynfekcja i dezynsekcja pomieszczeń, zastosowanie filtrów wentylacyjnych lub recyrkulacyjnych ze środkami dezynfekcyjnymi, utrzymywanie higieny zwierząt).
- Zakładanie stref izolacyjnych i ochronnych w postaci pasów zieleni, skomponowanych z odpowiednich gatunków drzew wysokich, drzew średnio wysokich i krzewów.
- Stosowanie alternatywnych metod obróbki nawozów naturalnych (m.in. spopielanie i termiczne zgazowanie pozostałości fermentacyjnych).
PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM ZAPACHOWYM
- Stosowanie nowoczesnych metod dezodoryzacji gazów odlotowych z wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej (np. metody biologiczne – zastosowanie biofiltrów i biopłuczek, maskowanie).
- Zapobieganie emisji odorantów poprzez stosowanie biopreparatów, dodawanych do ściółki, gnojowicy i obornika.
- Lokalizacja nowych ferm poza osiedlami ludzkimi.
PRZECIWDZIAŁANIE PROBLEMOM LEGISLACYJNO-PRAWNYM
- Opublikowanie znowelizowanego tekstu Konwencji Helsińskiej (Załącznik III) w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej i pełna transpozycja zawartych w nim regulacji do prawa polskiego.
- Uskutecznienie sprawowania kontroli funkcjonowania ferm wielkoprzemysłowych przez organy władzy państwowej i władzy samorządowej.
- Ustanowienie dobrze skonstruowanych i skutecznych regulacji prawnych dotyczących jakości zapachowej powietrza poprzez wydanie rozporządzenia określającego standardy zapachowej jakości powietrza i metody jej oceny, jako aktu wykonawczego do ustawy Prawo ochrony środowiska.
- Ułatwienie społeczeństwu udziału w procesach decyzyjnych związanych z lokalizowaniem i uruchamianiem nowych ferm wielkotowarowych, a także dokonywaniem istotnych zmian w pozwoleniach udzielonych istniejącym fermom (np. poprzez ujednolicenie Biuletynów Informacji Publicznej właściwych urzędów w zakresie konsultacji społecznych wydawanych decyzji, ułatwienie dostępu do informacji publicznej oraz informacji o środowisku i jego ochronie, zmiana nastawienia urzędników do udziału społeczności lokalnych i sektora organizacji pozarządowych w procesach decyzyjnych).
- Weryfikacja istniejących w Polsce obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych poprzez dostosowanie ich rozmieszczenia i powierzchni do rzeczywistego stanu zagrożenia wód w oparciu o kryteria sozologiczne, hydrologiczne i rolnicze.
- Ujednolicenie definicji ferm wielkoprzemysłowych, poprzez jej rozszerzenie na instalacje do chowu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich (nie tylko drobiu i trzody chlewnej, jak ma to miejsce obecnie, ale również bydła, koni, owiec, kóz, danieli i zwierząt futerkowych) o obsadzie określonej przez kryterium ujednolicone, wyrażone wartością DJP.
- Umocowanie prawne Najlepszych Dostępnych Technik (BAT) w zakresie intensywnego chowu zwierząt i nadanie mu wiążącej mocy prawnej przy określaniu warunków pozwolenia zintegrowanego i decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia.
- Upowszechnianie wśród właścicieli ferm wielkoprzemysłowych i wśród konsumentów idei Społecznej Odpowiedzialności Biznesu i Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych.
- Uskutecznienie kontroli przestrzegania zobowiązań dobrowolnie zaciągniętych przez fermy wielkoprzemysłowe w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, a także uzależnienie możliwości otrzymywania dofinansowania/kredytów preferencyjnych/pomocy publicznej ze środków wspólnotowych (np. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju) od dotrzymywania przez fermy wielkoprzemysłowe obowiązujących w Unii Europejskiej standardów w dziedzinie ochrony środowiska.
- Udostępnienie planów nawożenia opinii publicznej, umożliwiające społeczny monitoring przestrzegania prawa nawozowego na fermach wielkoprzemysłowych.
- Szkolenie kadry urzędniczej obsługujących procedury oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) oraz optymalizacja samych procedur i harmonogramów OOŚ.
Wielkotowarowa produkcja zwierzęca a społeczna odpowiedzialność biznesu
Definiując w rozdziale pierwszym niniejszej publikacji pojęcie wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej zaznaczono, że przyjmuje ona często postać koncernów (agrokoncernów), czyli wielopodmiotowych grup kapitałowych, jak ma to miejsce w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i USA. Nieuniknioną konsekwencją postępującej globalizacji jest umiędzynaradawianie agrokoncernów, czego przykładem może być, funkcjonujący również w Polsce, amerykański Smithfield Foods (Animex Sp. z o.o., Agri Plus Sp. z o.o., Prima Farms Sp. z o.o.) oraz duńska AXZON Group (Poldanor SA).
Prowadzenie intensywnej produkcji zwierzęcej w tak wielkiej skali rodzi nie tylko problemy logistyczne ale wydatnie zwiększa zagrożenie dla środowiska przyrodniczego i społeczności obszarów wiejskich. Dowodzą tego liczne uchybienia stwierdzone na fermach wielkoprzemysłowych należących do międzynarodowych koncernów w wyniku kontroli NIK i Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (np. brak planów nawożenia zaopiniowanych pozytywnie przez stacje chemiczno-rolnicze, nieuiszczanie opłat emisyjnych, nieprawidłowości związane z pozwoleniami zintegrowanymi, zaleganie z opłatami za korzystanie ze środowiska, brak umów na odprowadzanie ścieków, niewłaściwe przechowywaniem padłych zwierząt, niepoprawne prowadzenie ksiąg leczenia zwierząt, brak pozwoleń na budowę i zmianę sposobu użytkowania obiektów, uchybienia w zakresie stosowania i przechowywania nawozów naturalnych, w tym odprowadzenie gnojowicy bezpośrednio do rowu melioracyjnego). Uciążliwość dla środowiska naturalnego bardzo często tożsama jest uciążliwości dla społeczności lokalnych z otoczenia tych ferm, stąd duże kontrowersje i liczne protesty mieszkańców związane z ich funkcjonowaniem. O skali problemu w wymiarze społecznym świadczą inicjatywy społeczne, takie jak Zakończ chów wielkoprzemysłowy (Fundacja Viva), Kwik rozpaczy (Fundacja Viva), Food from Farms not Factories (Tracy Worcester), a także następujące tytuły prasowe: Te amerykańskie świnie (Tygodnik NIE, 4/2008), Świnia trojańska (Tygodnik „NIE”, 10/2000), "Świński interes" zagraża polskiemu rolnictwu (INTERIA.PL, 09.02.2011), Wielkoprzemysłowe farmy ekologiczną bombą (Zielone Brygady, 2003), Wolna amerykanka świńskich gigantów (Nasz Dziennik, 7/2008), Kto zatrzyma Smithfielda? (Zielone Brygady, 2003).
W celu poprawy wizerunku firmy mogą wprowadzać do swych strategii działania dobrowolne regulacje zabezpieczające interesy społeczne, ochronę środowiska oraz relacje z różnymi grupami interesariuszy, które określa się mianem Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (ang. Corporate Social Responsibility, CSR). W odniesieniu do rolnictwa mówi się czasem o Społecznej Odpowiedzialności Rolnictwa (ang. Socially Responsible Agriculture, SRA).
Społeczna odpowiedzialność biznesu to efektywna strategia zarządzania, która poprzez prowadzenie dialogu społecznego na poziomie lokalnym przyczynia się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw na poziomie globalnym i jednocześnie kształtowania warunków dla zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego. Tak pojęta odpowiedzialność jest procesem zarządzania przez przedsiębiorstwa swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami, które należy traktować jako inwestycję a nie koszt, podobnie jak w przypadku zarządzania jakością. Obejmuje ona strategiczne, długofalowe i dobrowolne zaangażowanie wyrażające się zwiększonymi inwestycjami w zasoby ludzkie, ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy. Za inwestycję taką uznać można uruchamianie biogazowni rolniczych przez spółkę POLDANOR.
Wyrazem społecznej odpowiedzialności biznesu, związanej z ideą Czystej Produkcji (CP), jest podejmowanie przez fermy wielkoprzemysłowe Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych (DZE) i Międzynarodowej Deklaracji Czystszej Produkcji Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP).
Czystsza Produkcja jest strategią ochrony środowiska polegającą na ciągłym, zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług, zmierzającym do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz redukcji ryzyka dla ludzi i środowiska przyrodniczego. Idea Czystej Produkcji stoi w opozycji do podejścia opartego na usuwaniu skutków oddziaływania produkcji na środowisko naturalne. Usuwanie skutków jest, w kontekście Czystej Produkcji, działaniem ostatecznym, podejmowanym, gdy wszystkie inne możliwości stwarzane przez CP zostały wyczerpane. Podstawowym założeniem Czystej Produkcji jest produkcja bezodpadowa i nieprzekraczanie dopuszczalnych norm zrzutów/emisji do środowiska. CP jest zatem procesem zarządzania i sterowania produkcją i usługami zmierzającym do zapobiegania i ograniczania powstawaniu marnotrawstwa zasobów pracy ludzkiej, surowców, materiałów i energii.
Międzynarodowa Deklaracja Czystej Produkcji UNEP jest dobrowolnym, publicznym zobowiązaniem się do rozpowszechniania i praktykowania prewencyjnej strategii zarządzania środowiskiem wywodzącej się z filozofii Czystszej Produkcji i prowadzącej do zwiększenia świadomości ekologicznej, zrozumienia koncepcji zapobiegania zanieczyszczeniom i zwiększenia zapotrzebowania na czystszą produkcję. Deklaracja sformułowana została w 1999 r. podczas spotkania Rady UNEP w Nairobi.
Dobrowolne Zobowiązania Ekologiczne (DZE) wprowadzone zostały w 1996 r. przez Stowarzyszenie „Polski Ruch Czystej Produkcji", jako uzupełnienie obowiązujących regulacji prawnych w zakresie ochrony środowiska, a dokładniej systemu norm dopuszczalnych emisji zanieczyszczeń i opłat za korzystanie ze środowiska według reguły „zanieczyszczający płaci”.
DZE oznaczają dobrowolną strategię uwzględniającą ekologiczne, społeczne, etyczne i ekologiczne aspekty prowadzonej działalności gospodarczej oraz w kontaktach z interesariuszami (pracownikami, klientami, społecznością lokalną, akcjonariuszami, dostawcami, samorządem lokalnym). Jest to równoznaczne z uznaniem priorytetowej roli zapobiegania marnotrawstwu zasobów, ograniczania powstawania zanieczyszczeń i osiągania równowagi pomiędzy efektywnością i dochodowością a interesem społecznym w prowadzonej działalności. Tym samym, DZE stanowi istotny i mierzalny (choć deklaratywny) wkład w realizację idei zrównoważonego rozwoju (zrównoważonej produkcji i konsumpcji).
Dobrowolne inicjatywy w dziedzinie ochrony środowiska są jedną z inicjatyw Agencji Ochrony Środowiska ONZ-UNEP, a ich ideą jest ułatwienie przedsiębiorstwom wyboru indywidualnej drogi i sposobu realizacji celów polityki środowiskowej państwa. Zakres i stopień sformalizowania podejmowanych w ramach DZE jest bardzo zróżnicowany, ale ich istotą zawsze jest dążenie do ciągłej redukcji oddziaływania na środowisko według wewnętrznych indywidualnie uwarunkowanych strategii realizacyjnych firmy, zgodnych z nadrzędną strategią ochrony środowiska państwa.
DZE obejmują również zobowiązania o charakterze społecznym zawarte w dokumencie Sekretarza Generalnego ONZ pt. Global Compact. Program zaleca firmom poparcie, przyjęcie i stosowanie, we wszystkich sferach ich działalności, dziewięciu fundamentalnych reguł z zakresu praw człowieka, standardów pracy i ochrony środowiska. Owych dziewięć zasad to: w zakresie praw człowieka – popieranie i przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez społeczność międzynarodową (1), eliminacja wszelkich przypadków łamania praw człowieka przez firmę (2), w zakresie standardów pracy – poszanowanie zdolności stowarzyszania się (3), eliminacja wszelkich form pracy przymusowej (4), zniesienie pracy dzieci (5), efektywne przeciwdziałanie dyskryminacji w sferze zatrudnienia (6), w zakresie ochrony środowiska naturalnego – prewencyjne podejście do środowiska (7), podejmowanie inicjatyw mających na celu promowanie postawy odpowiedzialności ekologicznej (8), stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych środowisku technologii (9).
W celu wprowadzenia systemu Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych w zakresie Czystej Produkcji firma powinna złożyć wniosek zawierający dobrowolne oświadczenie o wprowadzeniu Strategii Czystej Produkcji do swojego systemu zarządzania, politykę ochrony środowiska, wykaz osiągnięć ekologicznych i inwestycji proekologicznych oraz program działań na następne lata.
Po złożeniu wniosku i pomyślnym przejściu procedury aplikacyjnej, prowadzonej przez Polskie Centrum Czystej Produkcji, przedsiębiorstwo otrzymuje Świadectwo Czystszej Produkcji i po dwóch latach może uzyskać wpis do Polskiego Rejestru Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości (PRCPiOP), za którą odpowiada Kapituła Rejestru z przewodniczącym w osobie Ministera Gospodarki. Świadectwo Czystszej Produkcji jest potwierdzeniem realizacji w firmie systemu zarządzania środowiskiem według Strategii Czystszej Produkcji oraz daje możliwość umieszczenia logo CP na wyrobach firmy. Po uzyskaniu wpisu firma zobowiązana jest do przedkładania corocznych raportów ekologicznych o zarządzaniu środowiskiem w firmie.
O wpis do rejestru mogą ubiegać się firmy, które wdrożyły i stosują w swoich działaniach Strategię Czystszej Produkcji, wykazały systematyczne zmniejszanie niekorzystnych oddziaływań na środowisko, prowadzą działalność zgodnie z polskim prawem ochrony środowiska, złożyły w terminie wymagane raporty ekologiczne i podpisały Międzynarodową Deklarację Czystej Produkcji UNEP. Po dokonaniu wpisu corocznie publikowana jest Karta Przedsiębiorstwa wykazująca osiągane efekty. Strategia Zarządzania Środowiskiem (SZŚ) przedsiębiorstwa, oparta o Strategię Czystej Produkcji, staje się często podstawą do wdrażania standardu ISO 14001 (międzynarodowa norma zarządzania środowiskowego).
Pojęciem węższym od społecznej odpowiedzialności biznesu jest społeczne zaangażowanie biznesu/korporacji (ang. Corporate Community Involvement/Investment, CCI), czyli podejmowanie przez firmę kwestii społecznych i aktywny udział w rozwiązywaniu problemów społecznych. Zaangażowanie to może przejawiać się we wsparciu finansowym (np. wspierająca edukację dzieci i młodzieży wiejskiej Fundacja Animex, wspierający oddolne inicjatywy społeczne konkurs „Działajmy razem” POLDANOR’u), pomocy rzeczowej, czy wolontariacie pracowniczym.
